Historia kowalstwa

Mistrz Sztuki Kowalskiej - Tomasz Brokman

Kontakt telefoniczny: +48 602 215 132

Kontakt mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

 

Kowalstwo jest jednym z najstarszych zawodów. Poświadczają ten fakt badania archeologiczne. Słowo kowal jest obecne w polszczyźnie "od zawsze", trudno ustalić jego pochodzenie, nie znajdziemy go w słowniku etymologicznym. Jedno z najbardziej popularnych w Polsce nazwisk to właśnie Kowalski. To nie przypadek, ale rezultat popularności tego rzemiosła na ziemiach polskich. Kowale zajmowali się nie tylko podkuwaniem koni, ale wykuwali z żelaza wiele przedmiotów, od drobiazgów w rodzaju krzesiwa, zapadki, okucia sochy czy pogrzebacza po ogrodzenia, poręcze, furty, kraty, a nawet ambony. Od bardzo dawna kute elementy żelazne wykorzystywano w budownictwie.

Materiał

Podstawowym materiałem kowalskim jest żelazo, choć starożytni Grecy, Rzymianie i Etruskowie wykuwali wiele przedmiotów użytkowych także z brązu, miedzi i srebra. Żelazo na ziemiach polskich znane było od ok. 750 roku p.n.e., ale ślady produkcji pochodzą z VI-V w. p.n.e. Hutnictwo świętokrzyskie, wykorzystujące proces dymarski, zalicza się do największych w Europie. Dymarka to wyłożone gliną zagłębienie w ziemi. Na warstwę rozżarzonego węgla drzewnego sypano kawałki rudy żelaza i przykrywano drugą warstwą węgla drzewnego. Powietrze potrzebne do spalania wdmuchiwano przez specjalny otwór za pomocą miechów. W tych warunkach ruda ulegała utlenieniu i powstawała masa nazywana lupą, łupą lub łupką. Po przekuciu lupy otrzymywano stosunkowo czyste żelazo. Niestety, w dymarkach spora jego część przechodziła do żużla. Poza ziemią świętokrzyską istniały też inne, znacznie mniejsze ośrodki wytapiania żelaza, w Wielkopolsce oraz w okolicach Opola, Suwałk i Krakowa. W XIII wieku stosowano już w Polsce napęd wodny miechów i miotów. Pierwszy wielki piec w Polsce powstał na początku XVII wieku nad rzeką Bobrze koło Kielc. Współcześnie materiałem najczęściej stosowanym w kowalstwie artystycznym jest miękka stal, którą można spawać, zginać na zimno oraz rozklepywać. Na rynek dostarcza się ją w formie walcowanych na gorąco lub kutych kęsów, prętów, kształtowników, blach oraz drutów i rur.

Historia kowalstwa artystycznego

Sztuka romańska

Dzieła sztuki kowalskiej związane są zwykle z architekturą. Mimo wysokiego poziomu artystycznego pozostają często niezauważone. Najwcześniejszym przykładem kowalstwa artystycznego w Polsce są żelazne okucia drzwi zachowane w romańskim kościele w Czerwińsku (XII w). Ich kompozycja - zbudowana na kole z elementów roślinnych - jest oryginalna, nie ma bowiem odpowiednika za granicą. Można przypuszczać, że byty one dziełem miejscowego kowala. Na kształt wyrobów kowalskich i rodzaj zdobienia miała wpływ stosowana wówczas technika obróbki żelaza. Otrzymywane w dymarkach żelazo przekuwano na sztabki niewielkiej długości. Rzadko więc wykorzystywano długie odcinki, a niezbyt duże kawałki żelaza kuto na ogół w formie liści, przypominających ostrza włóczni lub sierpy. Te motywy byty najbardziej charakterystyczne dla miejscowego kowalstwa związanego z architekturą romańską. Za najwspanialszy zabytek tego okresu w Europie uważana jest krata w katedrze Notre-Dame w Paryżu, spełniająca w jej zachodniej części rotę drzwi. Poszczególne elementy dekoracyjne tej kraty nie są łączone prosto, lecz pokrywają całą powierzchnię, opasując części kraty charakterystycznymi zwisającymi liśćmi, pomiędzy które wpleciono stylizowane ptaki, ślimaki i rozety.

Gotyk

W XIII wieku w rezultacie ulepszonej obróbki żelaza warsztaty kowalskie otrzymały blachy i pręt graniasty, który skręcano i przeplatano. Interesującymi zabytkami z tego okresu są plecionki na drzwiach z Żarnowca i Opatowa, w których motyw rombu łączy się z innym w postaci fryzu. To pierwszy przypadek połączenia przez kowala tradycyjnej dekoracji roślinnej z motywem architektonicznym. Plecionka wykonana jest z dość długich profilowanych sztabek. Z każdego wierzchołka wyrastają liście skomponowane w formie krzyża o układzie lilii, przypominające stosowany wcześniej motyw sierpa. W wieku XIV wraz z rozwojem miast rozwinęły się na ziemiach polskich organizacje cechowe. Zaczęto zakładać kuźnie także w miastach, ale ich działalność była całkowicie uzależniona od dostaw żelaza z hut zlokalizowanych na prowincji, w sąsiedztwie złóż rud żelaza i w pobliżu rzek. Tak więc w porównaniu z kuźniami wiejskimi miały one dużo mniejsze znaczenie. W okresie panowania w sztuce stylu gotyckiego (XIII-XV w.) nieodzownym elementem architektonicznego rozwoju wnętrz stały się kraty. Szczególnie interesujące są trzy kraty pochodzące z warsztatów toruńskich, a mianowicie dwie kraty z kościoła św. Jana w Toruniu osadzone w szafach wbudowanych w ściany prezbiterium oraz krata znajdująca się w Muzeum Pomorskim w Gdańsku. Są one wykonane z graniastych prętów, których skrzyżowania wzmocniono nitami. Światło otworów rombowych wypełniają ornamenty roślinne, w kształcie rozety o układzie kwadratowym, wyraźnie gotyckim. Pięknym eksponatem z tej dziedziny w Europie jest krata grobowa z Werony Wykonano ją z trójczłonowych elementów połączonych ozdobnymi pierścieniami. Powtarzający się harmonijnie motyw liści jest rozmieszczony na kracie w pionowym, poziomym i skośnym układzie. Górną część kraty wieńczy motyw liści ułożonych w kształcie korony. W owym czasie z żelaza wykonywano również kinkiety, żyrandole, świeczniki, krzyże i różnego rodzaju przedmioty liturgiczne.

Renesans

W okresie odrodzenia w polskich miastach z dawnego cechu kowali wyodrębniły się cechy ślusarzy, nożowników, igielników, gwoździarzy itp. Największe osiągnięcia artystyczne odnosili ślusarze. Pozostałe cechy związane z kowalstwem ograniczyły się praktycznie do produkcji przedmiotów używanych w życiu codziennym. Spadło także znaczenie warsztatów wiejskich, istniejących przy hutach. W okresie renesansu zeszły one do rzędu zwykłych kuźni, ale zaczęła się w nich rozwijać sztuka ludowa. Głównym produktem warsztatów ślusarskich w okresie odrodzenia byty kraty. Ośrodkiem, w którym na przełomie XVI i XVII wieku powstało wiele wyjątkowo pięknych krat, był Gdańsk. Odnaleźć w nich można wpływy włoskie - motywy rozet i spirali z groteskowymi stworami - i niderlandzkie - stosowanie na wielką skalę wstawek ze złoconej blachy. W Gdańsku rozwinęło się obok kowalstwa także odlewnictwo i konwisarstwo (cynowe trumny Zygmunta Augusta, Stefana Batorego i Anny Jagiellonki). W zachodniej Europie powstała w tym czasie, uważana za jeden z ciekawszych zabytków renesansowego kowalstwa artystycznego, krata znajdująca się w Monachium w kościele św. Michała. Została wykonana z żelaza, a jej elementy zdobnicze stanowią wzory ukształtowane z pionowych oraz wygiętych w kształcie litery S prętów żelaznych.

Barok

Na początku XVIII w. w kowalstwie rozwija się nowy styl, który wykształcił się w sztuce w okresie baroku. W warsztatach kowalskich powstają piękne kraty i okucia do pałaców możnowładców i do obiektów sakralnych. Głównymi elementami zdobniczymi w stylu barokowym nadal pozostają wijące się wzory spiralne, motywy w kształcie wolut oraz liści akantu. Nieprzychylny rozwojowi gospodarczemu, przepełniony wojnami wiek XVII spowodował w Polsce prawie zupełny upadek przemysłu cechowego. Powstawały natomiast warsztaty przy klasztorach i w posiadłościach magnackich, które nie ograniczane przepisami cechowymi znakomicie się rozwijały. Większość wyrobów przeznaczona była do obiektów sakralnych. Były to kraty wykorzystywane jako zamknięcia kaplic, balustrady, ambony, ogrodzenia, attyki itp. W tym okresie artyści kowale po mistrzowsku opanowali technikę obróbki metalu i doskonale znali jego własności. Barokowe wyroby kowalskie charakteryzuje bujność i bogactwo form. Cechy te odróżniają również kraty barokowe od renesansowych, w których obie strony są jednakowe, natomiast w kratach barokowych każda strona jest inna. Płaskie pręty krat zdobią dodatkowo różnego rodzaju wypukłe elementy dekoracyjne.
Chętnie stosowano ozdoby kwiatowe w formie wianuszków bądź girland. W koronach krat bramowych znajdowały się zwykle herby rodowe obramowane wyszukanymi elementami zdobniczymi. Doskonałym przykładem jest krata z figurami orłów zamykająca wejście do nowego kapitularza katedry gnieźnieńskiej. Techniką kowalską wykonywano również wyszukane wzory kluczy, zamków oraz ozdobnych wywieszek.

Rokoko

Około połowy XVIII w. pojawiły się motywy rokokowe. Styl barokowy charakteryzuje zupełny brak symetrii, stosowanie linii krzywych najczęściej w kształcie litery C, wzajemnie ze sobą połączonych. Na takim rusztowaniu rozpięte są motywy w kształcie kogucich grzebieni, muszli, niesymetrycznych kartuszy, palmowych liści, gałązek z kwiatami. W warsztatach warszawskich produkowano kraty pozbawione dodatkowych elementów ozdobnych. Takie kraty są w kościele Sakramentek i kościele Najświętszej Panny Marii na Nowym Mieście. W coraz większym stopniu zaczęto stosować technikę odlewniczą, używając jako materiału żeliwa. W hutach żelaza wykonywano wiele wyrobów o cechach artystycznych - ozdobne płyty kominkowe, popiersia itp.

Koniec wiebu XVIII i wiek XIX

Okres ten charakteryzuje się uproszczeniem, a nawet ubóstwem form ślusarskich. Prace kowali i ślusarzy są wypierane stopniowo przez manufaktury hutnicze. Bardzo modne były w XIX w. wyroby żeliwne. W Warszawie od 1817 r. działała odlewnia Drewsa, a także odlewnie Karola Mintera i Łopieńskich, które wykonywały przedmioty z brązu, m.in. liczne plakiety i popiersia stawnych Polaków.

XX w.

W XX w. duży wpływ na rozwój metaloplastyki miała działalność wybitnych artystów, m.in. Stanisława Wyspiańskiego, który zaprojektował balustradę schodów Domu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie. Pracownie metaloplastyki organizowano przy wyższych uczelniach artystycznych. Po wojnie powstawały kompozycje inspirowane dawnymi wzorami, a także kopie do rekonstruowanych budynków zabytkowych. Wielce na tym polu zasłużyli się polscy rzemieślnicy.

Obecnie na terenie Polski działa około tysiąca firm związanych z szeroko rozumianą metaloplastyką. Istnieje Stowarzyszenie Polskich Artystów Kowali. Odbywają się Ogólnopolskie Warsztaty Kowalskie i Ogólnopolskie Targi Sztuki Kowalskiej, a nawet Międzynarodowe Pokazy Kucia Artystycznego. Wydaje się, że najistotniejszą cechą przedmiotów wykonanych technikami metaloplastycznymi jest oryginalność, odróżniająca je od wyrobów produkcji masowej. Moda na kute meble, ogrodzenia, kraty, lampy itp. jest wyrazem tęsknoty do szlachetnych, naturalnych surowców i przedmiotów, w które ich twórca-artysta tchnął duszę.